Run-through, de eerste tentoonstelling in onze Contour Series, is een ontmoeting tussen beeldende kunstenaars Jelena Jureša en Aernout Mik. Ze hebben een heel ander parcours afgelegd - zij met film, video-installatie, fotografie en recent de regie van een concert-performance, hij met stille video-installaties. Maar ze delen een interesse in heel wat thema’s en verkennen graag het spanningsveld tussen historische feiten en hedendaagse evoluties. Hun werk wordt vertoond in verschillende internationale contexten, maar is nog nooit samen gepresenteerd als dialoog.

De blik van een buitenstaander

Wat ze ook delen, is een coherent oeuvre. Gevraagd naar de rode draad in de drie werken die we van haar tonen, stelt Jureša dat ze verbonden zijn door haar positie in de wereld: “Mijn film Aphasia (2019) ontstond door mijn interesse in het begrip ‘medeplichtigheid’ binnen door de overheid gesteund geweld. Ik focuste daarbij op geweld gepleegd door paramilitaire groeperingen. Toen ik tijdens de oorlog in Servië leefde, was ik me voortdurend bewust van mijn nabijheid tot de plegers van dat geweld. Tegelijk werkte ik rond historische ontkenning en legde ik verbanden met Belgisch kolonialisme en Oostenrijks antisemitisme. Die film maken en presenteren was een diepgravend proces, erg complex en zonder makkelijke antwoorden. 

De kortfilm Ubundu (2019) reflecteert ook over staatsgeweld en is sterk beïnvloed door mijn leven in België. In mijn werk stel ik mezelf en mijn afstand tot geweldplegers voortdurend in vraag, maar ik word hier ook geconfronteerd met mijn rol als ‘de andere’. Dat gevoel van een buitenstaander te zijn, is ook gerelateerd aan Don’t Take It Personally (2024). Het heeft te maken met hier terechtkomen, proberen om de culturele codes te lezen en niet altijd weten of je het juist doet. Maar ook met getuige zijn van dagelijkse voorbeelden van vijandigheid of geweld, vanuit het besef dat een toekomstige maatschappelijke crisis tot geweld op grotere schaal kan leiden. In de meeste Europese maatschappijen wordt een leven onder de invloed van politiek, historische trauma’s of collectieve breuken gezien als een uitzondering, terwijl het de norm is.”

De vrijheid van maker en publiek

Aphasia bestaat niet enkel als film, maar ook als multidisciplinaire performance. Dat inspireert Jureša rechtstreeks voor haar nieuwe werk: “Het leert me veel over hoe ik muziek kan beschouwen als een protagonist in films en kan nadenken over een andere vorm van storytelling, maar ook hoe te werken met performers. Het is niet zomaar een vertaling van film naar theater. Het is een ander soort werk, waarbij het publiek centraal staat. Bij een performance kan het contact met het publiek heel direct zijn, net als de feedback die je krijgt.” Als we polsen of ze ook stilstaat bij hoe een publiek een werk interpreteert, benadrukt ze zowel haar eigen vrijheid en eigenheid als die van de kijker: “Ik kies ervoor om de kijker te vertrouwen. Bij het kijken naar dit soort werk speelt ervaring een rol, en dan bedoel ik niet enkel de manier om naar iets te kijken, maar ook levenservaring. Zelf vertrouwd zijn met (collectief) geweld, bijvoorbeeld. Voor wie zelf al in aanraking kwam met staatsgeweld, kan mijn werk een viscerale ervaring zijn.”

Jureša benadrukt meermaals dat het bij experimentele films niet enkel gaat over wat je ziet, maar de strategieën die gebruikt worden. Die strategieën zelf moet je niet begrijpen, maar de effecten ervan zijn voelbaar: “Alles wat je ziet heeft betekenis. Ik probeer te spelen met verwachtingen over het documentaire-genre, vermijd het om cryptisch te zijn, en wil niet didactisch tewerk te gaan.” De politieke dimensie in haar werk is deels een reflex die voortkomt uit haar voorgeschiedenis: “Door mijn ervaring met de vreselijke ineenstorting van Joegoslavië, ben ik misschien wat meer op m’n hoede voor wat er fout kan gaan, omdat ik weet hoe snel een maatschappij kan afglijden naar eentje waarin groepen ontstaan die gewelddadig worden. Zo’n ommekeer gebeurt op heel korte tijd. Anderzijds probeer ik de angst los te laten om geestelijk gezond te blijven. Met de tentoonstelling mikken we vooral op een dialoog tussen het werk van Aernout en ik. Nadat hij mijn werk in 2022 als onderdeel van de Europese Nomadische Biënnale Manifesta 14 in 2022 in Pristina zag, zijn we in contact gebleven. Run-through vloeit daaruit voort. Ik zou ons werk niet met elkaar vergelijken, maar ik voel wel een wederzijdse appreciatie.”

Benaderingen van lichamelijke aanwezigheid

Gevraagd naar wat Miks drie werken in Run-through verbindt, antwoordt hij dat ze vooral gekozen zijn als reactie op de werken van Jureša: “Ze zijn behoorlijk verschillend. Ze zijn zelfs om dat verschil gekozen, ook al zitten er overeenkomsten in. Ze gaan over lichamelijke aanwezigheid en dynamiek in groepen. Daarvan zijn het drie sterk verschillende benaderingen. In White Suits, Black Hats (2012-2024), met found footage uit voormalig Nederlands-Indie, worden de kolonialen en de lokale bevolking met elkaar gecombineerd. Daytime Movements (2016), een samenwerking met choreograaf Boris Charmatz, heeft een duidelijke connectie met de rol van dans in het werk van Jelena, en in Communitas (2010), dat vertelt over pogingen een democratische structuur te creëren, gaat het steeds ook om ordening en beweging van lichamen in de ruimte. Dat is een rode draad.”

Sommige van Miks werken zijn lang, werken met meerdere schermen en tonen veel beweging. Je kan snel associaties maken, maar het kan ook moeilijk zijn om een structuur, samenhang of verhaal te ontdekken. Wil hij zijn publiek dan niet een beetje sturen? “In zekere zin wel, maar er is een groot verschil of je kijkt op je laptop, of de werken geïnstalleerd ziet. Het zijn beelden in de ruimte, je wordt fysiek geconfronteerd met lichamen en objecten. De schermen staan op de grond. Er wordt op een andere manier met tijd omgegaan, dus de verwachting om een verhaal van A tot Z te zien geef je op. Je moet je op een andere manier tot die beelden verhouden. Doordat er meerdere schermen zijn, gebeurt er meer dan je kan zien.  Daardoor maak je een klik en kijk je naar dit werk anders dan naar een conventionele film. Die frustratie is ook belangrijk. Als je daar doorheen komt, ga je anders waarnemen.”

Het voordeel van stilte

Opvallend: Jureša maakt veel gebruik van stemmen, tekst en muziek. Het werk van Mik is bijna uitsluitend stil. Dat dwingt de kijker een andere houding aan te nemen: “Je kijkt anders naar een werk zonder geluid. Je kijkt ook anders omdat je meer dingen tegelijk ziet door die verschillende schermen. Wat ook belangrijk is: het is een bewegend oppervlak in de ruimte, waar ik met mijn lichaam tegenover sta. Dat fysieke aspect van de aanwezigheid in de ruimte, is voor mij belangrijk. Door die stroom van beelden brengt het een proces bij de kijker teweeg, ten aanzien van zijn eigen lichaam in de ruimte én anderen in de ruimte. Het is dus meer een relatie tussen jezelf en de anderen tot de beelden, dan een film waarin alles alleen gebeurt in de film. Dat fysieke element is net waar het mij om gaat. Je kan een goede film zien en nog een keer zien, maar dan is hij uitgeput. Zoals ik met beeld omga, is dat anders. Je kan hem nooit helemaal zien, want je mist altijd dingen. Dat vind ik boeiend. Je kan in die stroom stappen, als in een stream of consciousness, die je niet kan controleren. Het is niet belangrijk om het uit te zitten. Het gaat meer om de beweging tussen de scènes, de sprongen, dat je die meemaakt.”

Interview door Guy Peters

PRAKTISCH

Jelena Jureša / Aernout Mik – Run-through (20.09.2024 – 24.11.2024) is onderdeel van Contour Series, een reeks beeldende en audiovisuele tentoonstellingen van kunstencentrum nona, ditmaal in het kader van Construct Europe.

Locatie: De Garage, Onder-Den-Toren 12, 2800 Mechelen, België
Opening: 19.09.2024, 18u-21u
Openingsuren: woensdag - zondag // 13u - 18u
Tickets zullen vanaf 20.09 te koop zijn aan het onthaal van De Garage.